No. 1382 DE AMSTERDAMMER WEEKBLAD VOOR NEDERLAND. KARIKATUUR. Van Bagch. tot Heine. Van "Wilhelm Busch_ tot Th. Th. Heine betitel ik dit opstel, niet omdat het een historiebeschrijving belooft van deDuit«che karikatuur der laatste kwarteeuw, maar ik heb hun beider namen zóó samen gevoegd, juist om hen los te maken van wat tussehen hen ligt. Vergeeflijk is dit willekeurig ingrijpen in wat zich eigenlijk niet scheiden laat, omdat beider werk een aanmerkelijke, voor een ieder te voelen, stijging op den ontwikkelingsweg dier karikatuur repre senteert en motiveert. En wenschelijk, omdat het maar zelden voorkomt, zóó duidelijk te kunnen aantoonen, dat een zelfde levensfilosofie in elkaar rakende perioden, het karakteristieke merk op gedrukt wordt van elk dier tijdvakken. Beiden zijn zij, als iedere ware karikaturist, pessimisten; maar het pessimisme van Busch is goedmoedig, tendenzloos, als van iemand, die 't zelf te goed heeft om ?erg nijdig te kunnen worden. 1) Van Heine is 't pessimisme hevig, bitter, striemend, als van iemand, die begeerte heeft naar het geeselen, omdat hij in het heden iets monsterlijk leelijks weet. Hij breekt af in groote haast; nog niet klaar duidelijk is 't hem wat er voor in de plaats zal komen, maar er moet ruimte zijn, waar de toekomst iets beters zal bouwen. Aanleiding een essay te wagen, dat hun beider pessimisme tegenover elkaar zou stellen, gaf me een jubileums-uitgave met teekeningen van Heine en tekst van Ludwig Thoma, ter eere van Busch' TOsten verjaardag in het voorjaar van 1902. Een zeldzaam kostelijke inval is 't ge weest, den ouden meester te bedenken met een parodie op een zijner oudste, populairste werken. Een parodie men denke bij dit woord elke hatelijke bijbeteekenis weg die den ouden man van Wiedensahl het beste bewijs zal zijn, ?dat zijn werk gemeen eigendom is ge worden ook van een jonger, zoo heel verschillend geslacht als waarvoor hij ?eenmaal schreef en teekende. Ook aan hem gaat verwezenlijkt worden, wat hij zelf eens over Kortum in het voorwoord Van zijn Jobsiade schreef: Hier sitz' ich auf den Meilenstein Und schaue froh verwundert, Wie du auf deinen Rosslein fein Hertrabst durch das Jahrhtindert. -::* x Ook bij ons is Busch, evenmin als Heine, geen onbekende. Het is mij herhaalde malen overkomen, ?dat, wanneer ik iemand een van Busch' . boekjes in handen gaf, al heel spoedig de vraag gedaan werd is dat niet die, <lie ook kinderboekjes heeft gemaakt? ik herinner me zoo iets, en dat we er vroeger dol op waren", of iets dergelijks. Haalde ik dan de Max und Moritz" te voorschijn, dan bleek dat dit boekje een standaardwerk in de kinderkamer was feweest, en ook, dat een hernieuwde ennismaking gewoonlijk ook nu nog welkom was. Ma x und Moritz. Eine Bubengeschichte in sieben Streichen" luidt de pompeuze titel. En daarnaast bezitten we thans als een soort vervolg Sein Beruf war, anzuklagen, Uèberall herumzufragen, Ueberall herumzuschnüffeln, Grosse Akten durohzubüfflen, In der Luft Verbrechen riechen Und in jedes Loch zu kriechen, Galt es, wen zu berführen, Krumm zu schliessen, arretieren, Oder böse Demokraten Schinden, rosten und zu braten Niemals schwach und immer kalt: Alles macht der Staatsanwalt. Drum so hat in der Gerneinde Jedermann ihn gern zum Freunde. En nu sla ik maar over, hoe zij het Duitsche Ideaal, de Germania, aan het niezen maken tot het idool in scherven neerligt en alleen wat stroo overeind staat; ook hoe zij den heer pastoor met zijn huis houdster in de lucht laten vliegen met behulp van schietkatoen en een elektri sche batterij, (vroeger stopten Max en Moritz nog het meer ouderwetsche kruit in meester Lampel's pijp), verborgen in der huishoudster Zondagsche corset. En ook de heerlijke persiflage op de kunstbak kerij en Wilhelm's Siegesallee. Wer im Dorfe oder Stadt Einen Onkel wohnen hat, Der sei höflich und bescheiden, Denn das mag der Onkel leiden. zoo leert Busch. Wer im Dorfe oder Stadt Einen Fürsten wohnen hat, Der sei höflich und bescheiden, Denn das mag er gerne leiden. parodieeren Heine en Thoma. Maar waar vroeger meikevers in Onkel Fritz z'n bed gestopt werden, daar de rijksmunt en laat goudgeld uit hen slaan. dies jedoch Siebt der Militarmoloch, Der bei Tag und auch bei Nacht Gierig an der Münze wacht. Schnuppdiwupp! in,seinen Bauch Eutscht der Max, der Moritz auch; Von der Welt verschwinden sie. Und dan hat das wüste Vieh Sich die schnauze abgeleckt plaat verscheen in den zesden jaargang, no. 4, van de Simplicisstiimts met het onderschrift: Ach was muss man von der bosen Jugend horen oi't und loseii'. 2) Kaum hat man sich hingesetzt, Wird schon der Ilespekt verletzt. Aber wehe, wehe, wehe, Wenn ich an das Ende serie! Um die Monarchie zu retten, Sticht man mit den Bajonetten. Gott sei Dank ! Dann ist's vorbei Mit der Uebelthiiterei. 3) Zaag- en meikevers, die hier als plaagmiddel dienst doen, zijn eveneens aan Busch ontleend, uit de 3e en 5e Streich" van het boefjespaar. Maar nu geldt 't niet kleermaker Bock in het water te laten vallen over de stukgezaagde brugge plank, en ook niet Onkel Fritz zijn nachtrust met in bed gestopte meikevers te verzuren! Max en Moritz zijn nu stoute staatsburgers, die Majesteit en Serenissimus hoonen, en meer doen wat loyale vaderlanders dienen natelaten. Over die twee is de geest der Simplicissimus vaardig geworden, ze zijn Simplicissimus zelf. De oude en de nieuwe boefjes staan evenver van elkaar als Busch van Heine, als humor van satyre. * * * Den Simplicissimus-geest van het jonge een lokmiddel (in casu brood en 4 kanon netjes) en: Oh, wie gierig fraszen sie! Und das Petersburger Vieh Freute sich vor allen Dingen Denn es konnte zwei verschlingen. Maar dan blijkt, dat ze gevangen zijn, en 't eind van alle gefladder is: Ach, sie bleiben an dem langen Diirren Ast des Baumes hangen Und ihr Hals wird lang und langer, Ihr Gesang wird bang und bünger. smeren ze nu Serenissimus, regeeringszorgen-moede op zijn troon in slaap ge vallen, in met honig en lijm en zetten dan een bijenkorf bij hem. Het resultaat is verrassend: Weil es ihm so gut geschmeckt. * * * Ik geloof, dat de citaten voldoende zijn. Misschien leert men Busch uit zijn Max und Moritz" het minst als pessi mist kennen; men moet er Herr und Prau Knopp", trouwens de heele Knopptrilogie, de Fromme Helene", Maler Klecksl", naast leggen om de fijne ironie op het kleinburgerlijk fami lieleven te kunnen vinden, die in Max und Moritz" maar even om den hoek komt gluren in Wittwe Bolte, Onkel Fritz en Lehrer Lampel. Er ligt in de teekeningetjes een toon van gemelijk vies-vinden, van heel klein-achten, van lichtelijk pijn om het suikerlieve, be dompte in kleine-burger kamers. Maar leg daarnaast ook Heine's Bilder En even kostelijk slot als Busch een maal gaf: Jedes legt noch schnell ein Ei, Und dann kommt der Tod herbei. 4) 'is het nu: Jedes legt noch einen Orden Und dann ist ea still geworden. Alle zeven boevenstukken in extenso te vertellen en met die van Busch te vergelijken, zou te veel plaatsruimte eischen. Een enkel citaat, een enkele teekening nog. Een goede paralel is in den Dritter Streich". Aber wie o welch ein Graus! Sah das Herrscherantlitz aus?! Auf dem vorher früh und spat Leuchtete die Majestüt! Dieses war der sechste streich, Doch der letzte folgt sogleich. En die laatste Streich is hun directe aanval op het Kapitaal, het aller-allerergste; want: Staat und Kirche boshaft kitzeln, Ueber seinen Pürste witzeln ? Ja! das geht noch allenfalls. Doch die Macht des Kapitals! aus dem Familienleben"! Geen dorpsgrootheden met bierbuikjes en gepantoffelde jichtbeenen: hier vinden wij binnenkamersche schraalheid van grootestadslucht fatsoen. Hier beklemmen zware gordijnen, saaie pretentieuse behangpatronen, muffige salons, protzende con versatie en aanmatiging van welgestelden; vergulde namaak in minder gefortuneerde families. Hier is nijpende zorg om standophouden, angstwekkende slaafschheid van minimumlijders met groote realiteit, met ongekende scherpstelling der pointe. Die bösen Buben" van bovengenoemden teekenaar en dichter. Maar kinderlectuur, kinderprentjes zijn 't niet meer. De boefjes van vroeger, Max und Morite, stehen hier Heut' an deines Hauses Tür; Etwas aller, als vor Jahren Da sie noch zwei Buben waren. Max ist Maler, Moritz Dichter, Aber beide Bösewichter. Hun kattekwaad is tot een serie staats gevaarlijke attentaten gegroeid. Het Menschen necken, Thiere qualen, Aepfel, Birnen, Zwetschen stehlen is nu : Herrscher necken, Mengcheii quülen, Hohe Ideale stehlen, Die man sich in Deutschland schuf?? Ja, das ist nun ihr Beruf! Zooals men kinderen in spanning houdt met te voorspellen 't erg vreeselijke van ?de straf voor erg ondeugende kinderen zoo gaat dan Busch voort met stemver heffing zonder boosheid: Aber wehe, wehe, wehe.' Wenn ich auf das Ende sehe.'! Maar ironisch is daarentegen de steek: Aber kann der liebe Gott Langer dulden, dass der Spott Dieser beiden das vergiftet, Namlich Militar und Thron Und dazu die Religion? Nein ! die Staatsgewalt muss siegen Und das Böse unterliegen. Niet de eerste maal is het, dat Heine 7?toevallig ook bij deze passage aan -Busch een motief ontleent. Bijgaande Duitschland vinden we getrouw terug in de zeven Streichen" van het staats gevaarlijke broederpaar. Daar is bijvoorbeeld het lieve pluimgedierte van Buch, dat ons met eieren, gebraad en dons pleegt te beschenken, zoodat we hongerig noch koud te bed behoeven te liggen. Het Europeesche pluimgedierte van Heine, pleegt ons evenveel genoegen te bereiden met ons nu en dan een ridderorde in het knoops gat te leggen. Sebt hier Onkel Krupp mis Essen, Der schon viel durch sie besessen Denn er rupf't der Adler zwei l'nd auch einen Ilahn dabei. D0"n rnYT^/JC. Buxch : Jedermann im Dorfe kannte Einen, der sich Bock benannte. Altagsröcke, Sonntagsröcke, Lange Hosen, spitze Frücke. Westen mit bequemen Taschen, Warme Mantel und Gamaschcn Alle diese Kleidungssachen Wuszte Schneider Bock zu machen. Oder ware was zu flicken. A bzuscl meiden, Anztistüoken, Diese miiss behiitet bleiben Vor verbrecherischen Treibeu. Waarom hebben ze toch gewaagd in de volle geldzakken te snijden ? Zooals ze vroeger kattekwaad uitvoerden op den meelzolder ? Seht, da tragt der Bauer Mecke Einen seiner Maltersacke. Seht, da Tragt der alte Kohn De kanonnenfabrikant doet dus feite lijk hetzelfde met Duitschland, Rusland en Frankrijk, als wat de goede Witwe Bolte van haar drie kippen en n baan verwachtte. Max und Moritz dachten nun: Was ist hier jetzt wohl zu thun? Twee touwtjes, kruislings in het mid den vastgebonden, met aan ieder uiteinde Oder gar ein Kuopf der Hose Abgerissen oder lose \Vie und wo und wann es sei, Hinten, vorne, einerlei Alles macht der Meister Bock. Denn das ist sein Lebenszweck. D'rum so hat in der Gemeinde Jedermann ihn gern zu Freunde. Hfhlf: Jedermtuin im Dorfe kannte Den. der Staatsanwalt sich nannte. Einen Sack mit Gold davon. Aber kauin, dass er von binnen, F;ingt der Goldstaub an zu rinnen, l'nd vermindert steht und spricht er; Waih geschrien! Das Ding wird lichter!" Raps! beide schuift hij in den leegen zak. Boer Mecke ging eenmaal naar den molenaar, liet hen fijnmalen en de eenden aten de brokken op: Kohn stapt naar Beiden zijn burgerlijke ontevredenen. Maar Busch is nog van een tijd toen de burgerlijke idealen nog wel niet meer frisch uit het vat kwamen, maar althans nog niet verschaald waren. Zijn menschen, zijn meisjes en jonge artiesten zijn wel heel minne klein-burgerlijke, wat achter lijke types, wat lomp en gemoedelijk en hun zondetjes zijn lomp en gemoe delijk als zij, maar weergaloos humoris tisch uitgemeten. Zijn vegen uit de pan, den klerikalen toegediend, zijn smeuig, niet korrelig. In Heine's types zit meer variatie. En precies te zeggen, wat hun hoofd kenmerk is, zou zeer lastig zijn. Maar ze hebben zeker hun oorsprong gemeen 1) Busch in Von mir ber mich": Ich bin ein Menseh und erfreue raieh gern an den kleinen Verdriesslichkeiten und Dnrnmheiten anderer Leute. Der Franzl hinterm Ofen freut sich der Warme «m so iuehr, wenn er sieht, wie sich draussen der Kansel in seine rötliehen Ilande pustet." '2) Busch: Ach, was muss man oft von bosen Kindern horen oder lesen'. 3) Busch: Gott sei Dank! Nun ist's vorbei Mit der Uebelthüterei. ?1) Ook door Arpad Schmidhammer is in de Jugend indertijd dit motief voor een teekening gebruikt. Trouwens zér vele Buschiaansche versregels zijn gevleugelde woorden in het spraakgebruik geworden.