Le ven Actualiteit in romankunst r Albert Heiman TERWIJL wij van de romans die in de laatste zes jaren in Duitsland geschreven zijn, ge voeglijk kunnen -afzien, omdat bij de algemene culturele neergang aldaar hun artisticiteit van nul of gener waarde is, hebben over het algemeen de Duitse auteurs in de emigratie, en de Duits-schrijvenden uit andere landen het oude niveau vrijwel weten te handhaven. Grote dichtkunst is schaarser geworden; uiteraard is het drama, door gebrek aan speelgelegenheid in de eerste plaats, en stellig ook wijl het slechts onder de gunstigste omstandigheden bloeit, erg op de achtergrond geraakt. Maar de romankunst kan zich nog altijd laten zien, en heeft aan ernst, gedegenheid, zorgvuldige analyse, psy chologische verantwoording, kortom aan al de goede eigenschappen waardoor de na-oorlogse romankunst der Duitsers zich onderscheidde, zogoed als niets ingeboet. Een andere vraag is, of de nieuwe tijd en de nieuwe levensomstandigheden aan de Duitse romanciers, die immers tot het meest vooruitstrevende volksdeel behoorden, ook'iets ge leerd hebben. Is er iets wezenlijks veranderd ? Wij zigde zich hun levensleer en hun wereldbeeld ? Men kan al deze grote en kleine levende meesters verdelen in twee groepen, of liever, hun werk kan men in twee categorieën onderbrengen, want een zelfde schrijver produceert soms in korte tijd heel uiteenloopende boeken. De ene groep trekt zich in haar arbeid zo min mogelijk iets aan van de onmid dellijke actualiteit; zij blijft zich interesseren voor de oude, eeuwige" problemen, vindt geen nieuwe, eigentijdse oplossingen, maar tracht zich slechts meer en meer in de oude te verdiepen, zonder zich daarbij los te kunnen maken van het vroegere milieu, van de denk- en werk-wijze uit vroegere, rustiger jaren; zij blijven zichzelf gelijk, en staan boven of buiten de actualiteit. De andere groep kan zich niet onttrekken aan het bewustzijn, juist in deze tijd te leven, maar evenmin aan het besef, dat het alles anders had kunnen zijn, dat zij losgeslagen is van een oude, vertrouwde wereld, waarnaar het hart toch steeds blijft trekken. Zij heeft haar anker verloren, en drijft richtingloos in de tijdszee, met als enige zekerheid het pijnlijke verlangen naar dat verloren anker. Ook deze groep veranderde niet in wezen, maar slechts in uitingsvorm. Een derde groep die lering en groeikracht wist te trekken uit de veranderde levensbodem, heb ik nog niet kunnen ontdekken. Er zijn maar heel weinig sporen die op enkelingen zouden kunnen wijzen, en dit is de reden waarom ondanks haar betrekke lijk goede kwaliteit de meeste emigranten-litera tuur zo bitter teleurstelt; waarom men zelfs een Thomas Mann tegenwoordig niet zonder een zeker leedwezen leest; waarom hun invloed op de verdere europees-amerikaanse letterkunde zo uiterst gering geworden is, ondanks alle voordelen die een nauwer persoonlijk contact zou kunnen bieden. Dit is in geen enkel opzicht als een verwijt bedoeld, dat immers van ongeduld en gebrek aan kennis der zeer ongunstige omstandigheden waaronder de meeste van deze schrijvers werken, getuigen zou. Maar het is een feit dat men niettemin onder ogen moet zien, en dat ieder op zijn eigen wijze mag inter preteren. Ik voor mij ben geneigd het toch in de eerste plaats toe te schrijven aan een typischgermaanse eigenschap, die met hardleersheid" te eenzijdig gediskwalificeerd zou zijn. Laten wij echter inplaats van verder te theoretiseren, liever twee recente voorbeelden bekijken. ONDANKS de langgerektheid en de invoeging van een aantal totaal nodeloze scènes, vind ik de roman Die ewigen Gefiihle" van Bernard von Brentano i) een knap en doorwerkt boek, dat enige der moderne huwelijksproblemen op scherpzinnige en onvooringenomen wijze behandelt. Men zou kunnen zeggen: op de meer cartesiaanse dan spinozistische wijze van een meetkundig werkstuk. Verander een ongelijkbenige driehoek in een cirkel van gelijk oppervlak." En wie dan met de staartjes van pi-kwadraat in zijn maag blijft zitten, mag zien hoe hij die vreselijk kleine (maar wezenlijke) waar den verdonkeremaant, of ze a conto van deze tijd" noteert.... Als duits romanschrijver van niveau vat Brentano alle menselijke gevoelens op als periodisch, hij ziet ze wetenschappelijk, gelijk geluid en licht en zelfs alle stof tegenwoordig beschouwd wordt uit periodische trillingen te bestaan. Elke periode kan een mens" omvatten; doch maar zelden is het steeds dezelfde mens. Verder bestaan trillingen uit beweging en tegen-beweging, en de trillingen van het gevoel vormen geen uitzondering op deze algemene regel. Vandaar dat zij van nature dubbelwaardig zijn, en toe-genegenheid met af-keer, aantrekking met afstoting gepaard gaat. Daardoor ontstaan de conflicten tussen mensen die op elkan der aangewezen zijn, ontstaat hun irrationele" handelwijze, die beantwoordt aan geheimzinnige spanningen, en die culmineert in plotselinge, dicht bij elkander liggende contacten en breuken. Het is een materialistische, maar stellig niet onwaarachtige natuurkunde" van de gevoelens, en in het bizohder van dat eindeloos-samengestelde gevoel dat men liefde" pleegt te noemen. En het geeft stellig ook een althans gedeeltelijke verklaring van het ontstaan en verloop der congenitale ziekten van het huwelijk. Waarbij men het normale" echtelijke geluk feitelijk als een anomalie zou moe ten zien.... hetgeen altijd hachelijk voor een schrij ver is, om zomaar klakkeloos te beweren in een we reld die haar gehele ordening nog baseert op de permanente structuur van het gezin. En hier blijkt Brentano dan ook voor de laatste consequenties van zijn natuurkunde der gevoelens" terug te schrik ken. Hij belijdt de irrationele terugkeer, de onmo gelijkheid van een kwadratuur der cirkels- (maak de driehoek liever weer tot een tweehoek, en blijkt dit niet mogelijk op het aardse platte vlak, dan maar in 's hemelsnaam op de metafysische bol) en be pleit indirect de onaantastbaarheid van het huwe lijk, dat immers gerust tragisch mag zijn en blijven. Het probleem zoals de schrijver het stelt, is natuur lijk inconsistent. Maar dat doet hier weinig ter zake, waar wij in de eerste plaats het zuivere uitbeelden en de schrandere analyse willen bewonderen. Zijn kunst ook, om nogmaals de eeuwige gevoeligheid te ontzien.... EEN roman die literair bij die van Brentano achterstaat, maar zeer goed de andere groep vertegenwoordigt, is ,,Zu spat?" van Hans Habe (2), een boek dat om alle misverstand te voorkomen, nog de ondertitel draagt: Ein Liebesroman mit politischem Hintergrund." In deze groep namelijk, schijnt men zich zondig en minderwaardig te achten, wanneer men de achtergrond der actualiteit ook maar een seconde uit het oog verliest. Hebt ge nooit gezoend op politieke grondslag, tegen de horizon der wereldgeschiedenis? Dan hebt ge iets gemist, mijne dames en heren. Net als ik. Van Habe is deze vasthoudendheid aan de vergan kelijke maar toch zo nijpende werkelijkheid des ogenbliks een hebbelijkheid die men ook in zijn vorige boeken tegenkomt. Ze spruit voort uit een onuitroeibare drang naar belijdenis", en de schrij ver heeft er ditmaal goed zeshonderd bladzijden voor nodig, om te laten zien hoe men in Génève niet de genoegens der liefde smaken kan, zonder door het sardineblikje der politiek heen te bijten. Ach, dat er altijd maar weer Duitsers zijn, die hun leven voor mislukt houden, wanneer zij niet belijden! Das Bekennertum ist das deutsche Elend, und endet schliesslich immer irgendwo als einfacher Soldat." Deze bemerking van een geestige Auslandsdeutsche" treft vooral Habe, die in een voorrede niet nalaat te vermelden, dat hij zich op de eerste oorlogsdag direct ter beschikking der franse militaire autoriteiten gesteld heeft. Als om kracht bij te zetten aan zijn roman. Maar literair bezien is de politieke achtergrond van dit verhaal in het geheel geen achtergrond, maar een bij tijd en wijle tussengeschoven schermp je zonder hetwelk de liefdesroman even goed zou kunnen bestaan. Dat een gevoelige vrouw haar echtgenoot dien zij jarenlang oprecht beminde, vanwege een avontuur verlaat om zelfmoord te plegen, zonder de zaak eens nader te bestuderen, kan men evenmin als een typisch tijdssymptoom op vatten. Het heet hier dat de tragische verwarringen in het privè-leven oorzaak en gevolg zijn van de politieke verwarringen." Maar als men vanwege deze laatste, voor de Befreiung der Seelen", als Duitser bij het franse leger in dienst gaat, is de vicieuze cirkel volmaakt. Helaas laat de schrijver het na, de begrippen van Vrijheid, gelijkheid en broederschap", waarvoor de legers der Geallieerden hem voldoende waarborg bieden, nader te preci seren. Dit is des te erger, omdat hij er overigens maar al te zeer van houdt zijn romanfiguren lange redenaties met wijdlopig-gecompliceerde duitse zinnen in de mond te leggen. Wat zonder de politieke ballast nog passabel en pretentieloos had kunnen zijn, is nu, behalve misschien voor een enge kring van geestverwanten, zwaar op de hand en vaak onverteerbaar geworden. Ik blijf vooralsnog de voorkeur geven aan het werk van de eerste groep, al is ook dat niet ideaal. Politiserende kunst voldoet evenmin als verpoli tiekte kunst. i) Querido-Allert de Lange, Amsterdam. 2) Europa Verlag, New York. PAG. 10 DE GROENE No. 3161 FILM-MOE C. Boost ALS mr. Average-man", zooals Amerika den doorsnee-burger aanduidt, als mr. Average man" naar den bioscoop wil, neemt hij het Donder dagavond-blad en waagt een speurenden blik op de pagina Schouwburgen en Bioscopen". Daar vindt hij in een opeenstapeling van pakkende, maar ondui delijke fotomontages de films aangekondigd, die deze week loopen en hij kan er zijn keus uit doen. Hij kan zich daarbij laten leiden door zijn voorkeur voor een bepaalde theater, voor het dichtsbijzijnde, voor het luxueus-ingerichte, voor dat met het mooie orgel of het interessante variété-nummer. En hij kan zijn keuze ook zuiver en alleen laten beïnvloe den door wat er vertoond wordt en zich laten voor lichten door de advertentie-teksten. Dit geeft moeilijkheden, want schier iedere film biedt zich aan als een nog nie-dagewesen" meesterwerk en al twijfelt mr. Average-man" geen oogenblik aan de waarheidsliefde der adverteerders, bij het kiezen heeft hij weinig houvast aan deze gelijk luidende waardebepalingen. Hij moet nu afgaan op bepaalde namen en die worden in verwarrenden overvloed opgesomd op deze instructieve adverten tie-pagina, namen van groote en kleine sterren, van bekende en onbekende grootheden van het witte doek. Als mr. Average-man" een getrouwe bioscoopganger is, zal hij waarschijnlijk Heinz R hmann kennen uit eenige min of meer geslaagde Duitsche kluchten, heeft hij misschien Corinne Luchaire gezien in Prison sans Barreaux" en Mickey Rooney in Jongensstad" en herinnert hij zich Jean Gabin uit een paar Fransche film drama's, die hem destijds nogal somber zijn voor gekomen. Uit deze herinneringen groeit dan mis schien een zekere voorkeur voor een bepaalde film en van het toevallig uitblinken destijds van deze of geene star" zal dan zijn bioscoopbezoek afgehangen hebben. Het bioscoopbezoek wordt dus beheerscht door de toevalligheid en is even onzeker als de houding der massa tegenover de film, zooals deze zich op het oogenblik manifesteert, het is de onzekerheid van het, door de kranten slecht voorgelichte publiek tegenover de steeds wisselende waarden van rijzende en dalende filmsterren en tegenover de wisselvallige prestaties van den, in industrieverband onzekerwerkenden regisseur. Sinds de film uit een werkgemeenschap van eenige tientallen technici ontstaat en geen persoonlijk stempel van een geïnspireerd filmer meekrijgt en van het oogenblik af, dat zij betrokken werd in de speculaties der bankiers, werd zij een onpersoonlijk industrieproduct, dat een enkele maal een talent, maar overigens slechts diverse graden van technische vaardigheid en van handig vakmanschap verraadt. In naam wordt zij nog gesteld onder de verant woordelijkheid van een enkele persoon, maar de werkelijkheid leert, dat de prestaties van die eene persoon varieeren met de wisselende technische staf, die hem wordt toegewezen, met de verander lijke cast" en de totaal verschillende genre's van scenario's, die hem van hoogerhand worden opge legd. In het efficiënt ingerichte filmbedrijf is de regisseur geen domineerende persoonlijkheid met eigen visie, eigen stijl, hij is een van de employé's, die met het hem toegedachte materiaal moet werken in de richting van een kassucces. Er is een tijd geweest, dat de film stijl had, dat zij vervaardigers bezat, die een film naar vorm en inhoud bepaalden, dat zij genre's kende en specia listen in ieder van die genre's. Dat was de tijd, dat over opvattingen en regieverschillen gedebateerd kon worden, de tijd, dat de montage van Eisenstein en die van Pudowkin duidelijk verschillende groot heden waren, zooals een filmcomedie van RenéClair een zelfstandig begrip was, in uitwerking en stijl weer geheel verschillend van een Lubitsch-klucht; KUNSTZAAL VAN LIER ROKIN 126 TE AMSTERDAM VAN 2 TOT 30 DECEMBER Tentoonstelling nieuwe werken van Raoul Hijnckes W. Schuhmacher Charley Toorop A. C. Willink Permanent werken van: J. Bendien, J. Bieruma Oosting, H. Chabot, Aart van Dobbenburg, Charles Eyck, Edgar Fernhout, H. A. Henriet, Jan van Herwiinen, Raoul Hijnckes, Dick Ket, Johan Polet,JohnRadecker, Charles Roelofsz.W. Schuh macher, Jan Slityters, Quirijn van Tiel, Charley Toorop, Henri van de Velde, A. C. Willink e. a.